Tobe axloq Исполнитель

Tobe axloq

1. Tobye axloqning tavsifnomasi
2. Kontsyeptual modyellar
3. Shaxs muqtoj axloqining omillari
4. kammuhtojlik fyenomyeni
5. Kimyoviy tobyelik
6. Ozuqaga tobyelik

Tobye axloqning umumiy tavsifnomasi  

“Shaxsning og`ishgan xulqi” o`ta murakkab va ko`p obrazli katyegoriyasi ichida tobye axloq yoki boqlanib qolgan dyeb nomlanuvchi guruhcha ajratiladi.  Shaxsning tobye axloqi o`zida jiddiy ijtimoiy muammoni aks ettiradi, chunki  aniq ko`rinib turgan shaklda ishga layoqatini yo`qotish, atrofdagilar bilan janjallar, jinoyat sodir etish kabi salbiy oqibatlarga ega bo`lishi mumkin.  Bundan tashqari, bu dyeviatsiyaning u yoki bu tarzda istalgan oilaga tyegishli bo`lgan birmuncha kyeng tarqalgan turi.

Azal-azaldan tobye axloqning turli shakllarini piyonistalik,  ortiqcha yeyish, azart o`yinlar va boshqa ishqibozlikni nazarda tutgancha zararli yoki yakson etuvchi odatlar dyeb ataganlar. Zamonaviy tibbiy adabiyotlarda patologik odatlar dyegan atama kyeng ishlatilad. Boqlanib qolish tushunchasi tibbiyotdan o`zlashtirilgan, qozirgi vaqtda nisbatan yangi va ommaviy atama hisoblanadi. 

Tobyelik atamasi ostida kyeng ma'noda “kimgadir yoki lazzat olish yoxud moslashish maqsadida nimagadir suyanishga intilish” tushuniladi [20, 71-b.]. Shartli ravishda mye'yoriy va o`ta boqlanib qoltobyelik  qaqida gapirish mumkin. Barcha odamlar qavo, suv, ovqat kabi qayotiy muqim ob'yektlarga “mye'yoriy” tobyelikni qis qiladilar.  Ko`pchilik odamlar ota-onalari, do`stlari, turmush o`rtoqlariga soqlom boqlanib qolishni syezadilar.  Ba'zi qollarda tobyelikka mye'yoriy munosabatning buzilishi kuzatiladi. Masalan,  shaxsning autik, shizoid, antiijtimoiy buzilishi boshqa odamlarga fojiali tarzda yetarlicha ko`ngil qo`ymaslik oqibatida yuzaga kyeladi. 

O`ta tobyelikka moyillik, aksincha, muammoli simbiotik munosabat yoki tobye axloqni tuqdiradi. Kyelgusida “boqlanib qolish” atamasidan foydalanganda biz nimagadir o`ta boqlanib qolishni nazarda tutamiz. 

Shunday qilib, tobye axloq, shaxs tomonidan nimanidir yoki kimnidir suiistye'mol qilish bilan zich bog’liq bo`lganiday, uning ehtiyojlarini buzilishi bilan bog’liq. Maxsus adabiyotlarda ko`rib chiqilayotgan ryeallikning yana bir nomi qo`llanadi – addiktiv axloq.  Ingliz tilidan tarjima qilganda  addiction – moyillik, qalokatli odat. Agar bu tushunchaning tarixiy ildiziga murojaat qilsak, unda lotincha  addictus – qarzi tufayli boqlangan shaxs  (qarzi uchun qullikka qukm qilingan). Boshqacha aytganda, bu odam qandaydir yengib bo`lmas qukmronlikdan chuqur qullik boqlanib qolishga tushgan.  “Addiktiv axloq” atamasining ba'zi afzalligi uning baynalminal transkriptsiyada, shuningdyek, “addikta” yoki “addiktiv shaxs” kabi o`xshash odadmlar bilan shaxsning o`xshashlik imkoniyatidadir. 

Boqlanib qolgan  (addiktiv) axloq shaxs dyeviant axloqining turi sifatida, o`z navbatida, addiktsiya ob'yekti bo`yicha ayniqsa,  diffyeryentsiyalanadigan ko`plab turchalarga ega. Nazariy jiqatdan (ma'lum bir sharoitlarda) bu har qanday ob'yekt yoki faollik shakllari bo`lishi mumkin – kimyoviy moddalar, pul, ish, o`yinlar, jismoniy mashqlar yoki jinsiy aloqa. 

Ryeal qayotda tobyelikning shunday ob'yektlari tarqalgan: 1) psixofaol (qonuniy va noqonuniy giyohvand) moddalar; 2) spirtli ichimliklar (ko`pchilik tasniflarda birinchi guruhchaga taalluqli); 3) taom; 4) o`yinlar; 5) jinsiy aloqa; 6) din va diniy  ibodatlar.

Sanab o`tilgan ob'yektlarga muvofiq tobye axloqning quyidagi shakllari ajratiladi: 

• kimyoviy bog’liqlik (chyekish, toksikomaniya, giyohga muxtojlik, dorilarga muxtojlik, ichkilikka bog’liqlik);
• ovqatlanish axloqining buzilishi (ko`p yeyish, ochlik, taomdan voz kyechish);
• gembling – o`yinga tobyelik (kompyutyerga boqlanib qolish, azart

o`yinlar);

• jinsiy addiktsiyalar (zoofiliya, fyetishizm, pigmalionizm, transvyestizm, eksbitsionizm, vuayyerizm, nyekrofiliya, sadomazoxizm (glossariyga qarang)); – diniy dyestruktiv axloq (diniy fanatlik, syektaga tortilish).

qayot o`zgarishi bo`yicha odamlarda tobye axloqning yangi shakllari paydo bo`ladi, masalan, bugungi kunda kompyutyerga bog’liqlik juda tyez tarqalmoqda. Ayni shu damda ba'zi shakllar dyeviantlik yorliqini yo`qotmoqda. Bizning nazarimizda, zamonaviy ijtimoiy vaziyatda gomosyeksuallikni dyeviantlikka tyegishli dyeyish kyerak emas, garchi, shubhasiz, u marginal axloq darajasida qoladi (mye'yorning oxirgi chyegarasini egallovchi va odamlarda qabul qilmaslikni uyqotgancha). Tobye axloqqa faollikning ryeal zarar kyeltirmaydigan kundalik shaklini, masalan, kofye ichish yoki shirinlik yeyish  odatini qo`shib qo`yishdan saqlanish lozim.

Modomiki, biz faqat og`ishgan xulq shakllarini ko`rib chiqarkanmiz, axloqning dyeviantlikning barcha umumiy byelgilariga javob byerishini diqqat bilan kuzatish maqsadga muvofiqdir (1-bo`limga qarang). 1) Masalan, istalgan jinsiy axloq mye'yor chyegarasida joylashadi, agar u: 1) o`zaro kyelishuvga asoslansa; 2) voyaga yetmagan bolalardan foydalanish bilan bog’liq bo`lmasa; 3) tirik odamga yo`naltirilgan; 4) dyeviantlikning umumiy byelgilariga javob byermaydi. Unda jinsiy axloqning barcha turlari o`qda joylashishi mumkin:

qonun bilan ta'qiqlangan jinoiy jinsiy harakatlar (jinsiy zo`ravonlik,

fog’ishabozlik, bolalardan foydalanish, yomon yo`lga kirish); jinsiy dyeviatsiya (qayvonlar bilan jinsiy aloqa, sadomazoxizm, fyetish-

syeks va q.k.); marginal axloq (promiskuityet, nudizm, gomosyeksualizm);

umumqabul qilingan jinsiy axloq (katta odamlarning o`zaro xog’ish

bo`yicha gyetyerojinsiy axloqi).

Dyemak, muqtoj (addiktiv) axloq  – bu nimanidir suiistye'mol qilish yoki kimnidir o`z-o`zini boshqarish yoki moslashuv maqsadida boqlanuvchi shaxs og`ishgan xulqining shakllaridan biri.

Addiktiv axloq oqirligining darajasi turlicha – amaliy mye'yoriy axloqdan aniq ko`rinib turgan somatik va psixik patologiya bilan birga boruvchi biologik boqlanib qolishning oqir shakligacha bo`lishi mumkin. Shu bilan bog’liq ravishda  ba'zi mualliflar boqlanib qolish darajasiga yetmaydigan va fatal xavf tuqdirmaydigan, masalan, ko`p ovqat yeyish yoki chyekish kabi addiktiv axloq va shunchaki zararli odatlarni farqlaydilar [5]. O`z navbatida,  addiktiv axloqning alohida turchalari turli-tuman ko`rinishlar kontinuumini aks ettiradi. Masalan, mutaxassislarning tan olishicha,  piyonistalik (ichkilikka boqlanib qolishning klinik shakli)  monolit hisoblanmaydi, qaqiqatan ham “piyonistalar” qaqida gapirilsa to`qriroq bo`ladi.  

Shaxsning boqlanib qolish ob'yektini tanlashi qisman uning inson organizmiga o`ziga xos ta'siri bilan aniqlanadi. qoidadagiday, odamlar addiktsiyaning u yoki bu ob'yektiga individual moyillik bo`yicha farqlanadilar. Ichkilikning alohida ommaviyligi uning kyeng ta'sir spyektriga  ega ekanligidir – u birday muvaffaqiyat bilan qo`zqatish, qizishish, bo`shashish, yalliqlanish kasalliklarini davolash, o`ziga ishonch va erkinligi uchun foydalaniladi.