Suitsidal axloq

1. Tushunchani ta'riflash
2. Suitsidlar tipologiyasi
3. Vozrastno`ye osobyennosti suitsidal axloqda yosh xususiyatlari
4. Suitsidlar shakllanishining kontsyeptsiyasi
5. Suitsidal motivatsiya

Tushunchani ta'riflash

O`lim mavzusi yosh bilan dolzarblashib, bizning butun qayotimiz ichiga kirib boradi. Ba'zilar uchun u alohida aqamiyat kasb etadi. 

qozirgi vaqtda suitsidal axloq global jamoatchilik muammosi hisoblanadi. Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining ma'lumotlari bo`yicha dunyoda har yili 400—500 mingga yaqin odam o`z-o`zini o`ldirish bilan qayotini yakunlaydi, o`zo`zini o`ldirishga urinishlar esa – o`n barobar ortiq. Yevropa mamlakatlarida o`zo`zini o`ldirish miqdori qotillikdan taxminan uch barobar yuqori turadi.  

Ko`pchilik mualliflar fikriga ko`ra, o`z-o`zini o`ldirish darajasi turqun milliy ko`rsatkich hisoblanadi. O`z-o`zini o`ldirishning yuqori darajasi qator zamonaviy davlatlarda– Vyengriya, Gyermaniya, Avstriya, Daniya, Shvyeytsariyada saqlanib qolgan. O`z-o`zini o`ldirishning past darajasi  Ispaniyada, Italiyada, Isroil va Lotin  Amyerikasi davlatlarida. Masalan,  Nikaraguada 100 ming aqoliga  3,2 qol to`qri kyeladi.  Rossiyada  1980 yillar oxirida  23 qol (100 ming odamga) byelgilandi, bu taxminan Gyermaniyada – 21 yoki Frantsiyada – 22 qolga muvofiqdir. 1994 yildan boshlab dunyoda birinchi o`rinni quyidagi davlatlar egalladi:  Litva – 45,8; Rossiya – 41,8; Estoniya – 40,9; Latviya – 40,6; Vyengriya – 35,3 [7].

O`z-o`zini o`ldirishning birmuncha yuqori darajasi aqoli soni 500 mingdan 1 milliongacha bo`lgan shaqarlardadir. Millionyerlar shaqarlarida bu daraja – o`rtachadan past.  Taxmin qilish mumkinki, myegapolisda oddiy yirik shaqarlarga qaraganda ijtimoiy sharoit yaxshi, chunki ularda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish ancha yuqori darajada.  qishloq joylarda suitsidlarning  past darajasi aqoli orasida bolalarning nisbatan yuqori ulushi, milliy-diniy an'analar, qiyla zich shaxslararo munosabatlar va odatiy qayot tarzi bilan tushuntiriladi.    

O`z-o`zini o`ldirish, suitsid (lat. “o`zini o`ldirish”) – bu ongli ravishda qilingan o`zini qayotdan maqrum etish.   O`ziga hisob byermaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan, shuningdyek, sub'yektning eqtiyotkorsizligi tufayli sodir bo`lgan o`lim vaziyati o`z-o`zini o`ldirishga emasYa, baxtsiz qodisalarga kiradi.

Bizning kunda  suitsidal axloq patologikday ma'nodosh  ko`rib chiqilmaydi. Ko`pchilik qollarda bu psixik jiqatdan mye'yoriy odamning axloqi. Ayni vaqtda suitsidga o`z-o`zini parchalovchi axloqning o`zaro bir-biriga o`tuvchi shakli qatorida oxirgi nuqta sifatidagi qarash kyeng tarqalgan. 

Suitsidal axloq – o`zini  qayotdan maqrum qilish qaqidagi tasavvurlarga yo`naltirilgan anglangan harakatdir.  Ko`ib chiqilayotgan axloq tuzilmasida quyidagilar ajratiladi: 

• shaxsiy suitsidal harakatlar;
• suitsidal ko`rinishlar (fikrlar, maqsadlar, tuyqular, muloqazalar, ishoralar).

Shunday qilib, suitsidal axloq ichki va tashqi planda bir vaqtda amalga oshiriladi.

Suitsidal harakat suitsidal urinish va tugallangan suitsiddan iborat. Suitsidal urinish – bu o`lim bilan tugamaydigan, o`zini qayotdan maqrum qilish vositalarining maqsadga yo`naltirilgan opyeratsiyasi.  Urinish o`zini yoki boshqalarni qayotdan maqrum qilishga yo`naltirilgan qaytishli va qaytarilmaydigan bo`lishi mumkin.  Tugallangan suitsid – lyetal natija bilan yakunlangan harakat.

Suitsidal ko`rinish o`z ichiga quyidagilarni oladi: 1) passiv suitsidal fikrlar (tasavvur, kyechinmalar); 2) suitsidal qoyalar; 3) suitsidal maqsad. Passiv suitsidal fikrlar o`z o`limi mavzusidagi tasavvurlar, fantaziyalar bilan xaraktyerlanadi  (biroq o`z ixtiyoridagi harakat sifatida o`zini qayotdan maqrum qilishmavzusida emas), masalan: “o`lib qolsam yaxshi bo`lardi”, “uxlasangu, qaytib uyqonmasang”.

Suitsidal qoyalar –  bu suitsidallikni namoyish qilishning qiyla faol shakli.

o`z-o`zini o`ldirish tyendyentsiyasi ryeja ishlab chiqish shaklida o`sadi: o`z-o`zini o`ldirish usullari, vaqti va joyi o`ylab chiqiladi.   Suitsidal qoyaga iroda komponyenti – qaror, tashqi axloqqa byevosita o`tishga tayyorlik birlashgandagina paydo bo`ladi. 

Pyeriod ot vozniknovyeniya suitsidal fikrlarning paydo bo`lishidan boshlab, ularni amalga oshirguncha bo`lgan muddatni suitsidoldi dyeb nomlanadi. Uning davomiyligi daqiqalar (o`tkir suitsidoldi) yoki oylar (surunkali suitsidoldi)  hisoblanishi mumkin.  Davomli suitsidoldi qollarida suitsidal axloqning ichki shakllarining rivojlanish jarayoni yuqorida ifodalangan bosqichlarda ochiq-oydin o`tadi.  O`tkir suitsidoldi davrida kyetma-kyetlik aniqlanmaydi va  suitsidal qoya qamda maqsadning darrov namoyon bo`lishini kuzatish mumkin.  

Suitsidlar tipologiyasi

Suitsidlar uchta asosiy guruhga bo`linadi: qaqiqiy, namoyishkorona va yashirin [6, 12, 17]. qaqiqiy suitsid  yetarli darajada kutilmagan ko`rinsa-da, to`satdan bo`lmaydi, o`lish istagiga yo`naltiriladi.  Bunday suitsidga ruqiy ezilgan kayfiyat, ruqiy azoblanish qolati yoki shunchaki qayotdan kyetish qaqidagi fikr yo`ldoshlik qiladi. Shu bilan birga atrofdagilar bunday qolatni syezmasliklari mumkin. qaqiqiy  suitsidning boshqa xususiyati qayot mazmuni yuzasidan  muloqaza va kyechinmalar hisoblanadi. 

Namoyishkorona suitsid o`lish istagi bilan bog’liq emas, o`z muammolariga e'tiborni qaratish, yordamga chorlash, dialog olib borish usuli hisoblanadi. Bu o`zicha shantaj urinishi ham bo`lishi mumkin. Ushbu qolda  o`lim bilan tugash mash'um tasodif oqibati hisoblanadi. 

Yashirin suitsid (byevosita o`z-o`zini o`ldirish) –  uning byelgilariga qat'iy javob byermaydigan, biroq o`sha yo`nalish va natijaga ega bo`lmagan suitsidal axloqning turi. Bu  lyetal natijaning yuqori eqtimolligi bilan birga boruvchi harakat. Bu axloq yuqori darajada xatarga, qayotdan kyetishdan ko`ra o`lim bilan o`ynashishga  yo`naltirilgan.  Bunday odamlar “shaxsiy xog’ishi bo`yicha” qayotdan ochiq kyetishni emas, suitsidal shartlangan axloqni tanlaydilar. Bu avtomobilda xatarli  safar, sportning ekstryemal turi yoki xavfli biznyes bilan shuqullanish,  qizqin nuqtalarga ixtiyoriy sayoqat, kuchli giyohlarni istye'mol qilish, o`z-o`zini ajratib qo`yish.  

Shu bilan bog’liq qolda tanatolog E. Shnyeydman [25] shaxsning ikki tavsifini farqlaydi: suitsidallik va lyetallik. Suitsidallik o`z-o`zini o`ldirishning  individual xavfi dyemakdir.  Lyetallik odamning o`zi umuman, uning o`z dyestruktivligi  uchun xavf darajasi bilan bog’liq.

Suitsidal axloq turlarini tasniflashdagi farq ko`rib chiqilayotgan ryeallikning turli-tuman shakllarini aks ettiradi.   A. G. Ambruychyuv ajratadi: o`z-o`zini o`ldirish – qaqiqiy  suitsidlar, o`z-o`zini o`ldirishga urinish esa  – tugallanmagan  suitsiddir. Brukbyenk suitsid qaqida maqsadli o`z-o`zini o`ldirish kabi, parasuitsid qaqida esa o`lim oqibatisiz maqsadli o`z-o`ziga zarar yetkazishday gapiradi.  A.Ye.Lichko fikriga ko`ra, o`smirlardagi suitsidal axloq  namoyishkorona, affyektiv va qaqiqiy bo`ladi. Ye. Shir quyidagicha farqlaydi: qasddan qilingan suitsidal axloq, yengib bo`lmas, ambivalyentli, impulsiv va namoyishkorona [12, 128-b.]. 

1. Dyurkgyeym [19, 239-b.] o`z-o`zini o`ldirishni shaxsning ijtimoiy xususiyatlariga bog’liq qolda turlarga bo`ldi. «Anomik» o`z-o`zini o`ldirish shaxs va uning atrofidagi muqit o`rtasida oqir kyelishmovchilik natijasida sodir bo`ladi. «Fatalistik» o`z-o`zini o`ldirish shaxsiy tragyediyalar qolarida o`ringa ega, masalan, yaqinlarining o`limi, ishga layoqatlilikni yo`qotish, baxtsiz syevgi. «Altruistik» o`z-o`zini o`ldirish boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar uchun sodir etiladi.   Nihoyat, «egoistik» o`z-o`zini o`ldirish  notinch vaziyatlar – nizolar, nomaqbul talablardan kyetish hisoblanadi. 

V.A.Tixonyenko [19], o`lish istagining darajasini inobatga olgan qolda suitsidal urinishlarni axloqning bir nyecha bog’liq turlari bilan to`ldirdi. Birinchidan, o`lish maqsadini namoyish qiluvchi o`z maqsadiga ega bo`lgan namoyishkorona-shantajli suitsidal axloqni ajratadi. Ikkinchidan, muallif faqat u yoki bu organni zararlash bilan chyeklanuvchi va o`lim qaqidagi tasavvurlarga umuman yo`naltirilmagan o`z-o`zini zararlar yoki a'zolarga zarar yetkazish qaqida gapiradi. Uchinchidan, bunday axloq shunchaki baxtsiz qodisaning natijasi bo`lishi mumkin. 

Shunday qilib, suitsidal axloq tashhisi o`limni istash darajasini aniq baholashga asoslanmoqi zarur. Masalan, yelkaoldini piska bilan o`zi kyesishini quyidagi qolatlarga kiritish mumkin: 

1. agar oxirgi maqsad qon yo`qotishdan o`lish bo`lsa, qaqiqiy suitsidal

urinish qatoriga;

1. agar maqsad atrofdagilarga o`lish maqsadini namoyish qilish bo`lgan

bo`lsa, namoyishkorona-shantajli  suiqasd razryadiga; 

1. v) agar maqsad jismoniy oqriqni qis qilish yoki giyohiy kayf qolatini qon

yo`qotish bilan kuchaytirish istagi bilan chyeklansa, o`z-o`ziga zarar yetkazish;  

1. g) agar, masalan, o`z-o`zini kyesish byema'ni fikr bo`yicha “qondan

shaytonni quvib chiqarish” maqsadini qo`ygan bo`lsa baxtsiz qodisaga. 

har bir qodisaning navbatdagi noyobligiga qaramay o`z-o`zini o`ldirish qator umumiy tavsifnomaga ega. Suitsidal axloq, qoidadagiday, qayotiy vaziyatlar va yetakchi ehtiyojlar frustratsiyasining stryessogyenli xaraktyeri bilan birga boradi. Suitsidyent uchun quyidagilar xaraktyerli: azobga dosh byera olmaslik, vaziyatdan chiqishni izlash, vaziyatning umidsizligi va shaxsiy zaiflikni boshdan kyechirish, shaxsning suitsidga ambivalyent munosabati, anglangan ryeallikni noto`qri talqin qilish – muammoda  qotib qolganlik, “tonnyel ko`rishi”.  Bularning barchasi tanlovni “suitsid”ga qochib borishgacha toraytiradi. Bunda suitsidal axloq, qoidadagiday, qayotning umumiy stili va shaxsiy ko`rsatmalarga mos kyeladi.