Xelitseralar kenja tipining umumiy tavsifi Qilichdumlilar sinfi tuzilishi va hayot kepchirishi Исполнитель

Xelitseralar kenja tipining umumiy tavsifi. Qilichdumlilar sinfi, tuzilishi va hayot kepchirishi.

1. Xelitseralar kenja tipining umumiy tavsifi
2. Qilichdumlilar sinfi, tuzilishi va hayot kepchirishi.

Xeliseralilar asosan quruqlikda yashovchi bug’imoyoqlilarning 70 mingdan ortiq turini o’z ichiga oladi. Ularning ayrm turlarigina suvda yashashga moslashgan. Tanasi boshko’krak va qorin qismlaridan iborat. Boshko’krak 7 ta segmentning o’zaro qo’shilishidan hosil bo’lgan, lekin ko’pchilik turlarida yettinchi segment deyarli yo’qolib ketish arafasida va u noma’lum. Ayrim turlarida esa qorin bo’limi ikki qismdan, ya’ni oldingi va orqa qismlardan iborat. Boshko’krakda 6 juft bir shoxli oyoqlar bo’lsa, qorin bo’limidagi oyoqlar yoki shakl o’zgartgan yo qisqarib ketgan.

Qilichdumlilar juda kam uchraydigan qadimgi dengiz hayvonlari. Paleozoy erasida keng tarqalgan, keyinchalik qirilib ketgan. Hozirgi davrda ulardan faqat 5 turi tarqalgan. Uzunligi 50-90 sm ga yetadi.

Tashqi tuzilishi. Qilichdumlilarning keng va yassi tanasi ikki bo’lim: yaxlit boshko’krak va qorindan iborat. Qorin boshko’krak bilan harakatchan qo’shilgan bo’lib, 6 juft plastinkasimon jabraoyoqlarga ega. Qornining keyingi uchida harakatchan uzun dum o’simtasi joylashgan.

Boshko’krak keng va qalin qalqon bilan o’ralgan bo’lib, qalqonning oldingi tomonida, ya’ni ikki juft ko’zlari joylashgan. Boshko’krakning ostki tomonida og’zining oldingi qismida uch bo’g’imli kichkina xelitserasi, og’iz atrofida 5 juft yurish oyoqlari bo’ladi. Xelitseralilarning pedipalpasiga mos keladiganbirinchi juft oyoqlari kichik qisqich bilan ta’minlangan, lekin tuzilishi bilan boshqa yurish oyoqlaridan deyarli farq qilmaydi. Hamma oyoqlari bir shoxli bo’lib, asosiy bo’g’imida qilga o’xshash xhaynash o’simtasi bo’ladi. Oxirgi beshinchi juft oyoqlarida rudementlar jabra o’siimtasi bo’ladi. Shunday qilib, oyoqlar o’rmalash birlan birga, oziqni ushlash va maydalash funksiyasini ham bajaradi.

Qorin bo’limida 6 juft bargsimon rudementar oyoqlar bor. Bu oyoqlarning birinchi jufti jabra qopqoqchalarini hosil qiladi. Qolgan qorinoyoqlarda juda ko’p plastinkasimo jabra yaproqchalari joylashgan. Dum o’simtasi telson bilan qorin bo’limining keyinhi uchta bo’g’imining qo’shilishidan hosil bo’lgan.

Ovqat hazm qilish sistemasi. Ovqat hazm qilish sistemasi og’iz teshigi, halqum, muskulli oshqozon, o’rta ichak va orqa ichakdan iborat. Halqumi va muskulli chaynovchi ozqozoni yirik tishchali kitukula bilan qoplangan. Maydalangan oziq o’rta ichakka tushadi. O’rta ichakka ikki juft jigar yo’li ochiladi jigar kuchli rivojlangan; juda ko’p marta tarmoqlangan naychalardan iborat. Mayda oziq zarralari jigar hujayralarining fagositoz qilishi tufayli hazm bo’ladi. Orqa ichak dum o’simtasining asosida anal teshigi orqali tashqariga ochiladi.

Qon aylanish sistemai hamma bo’g’imoyoqlilarga o’xshash ochiq bo’ladi. Yuragi naysimon bo’lib, 8 ta ostiylar, ya’ni yurakoldi bo’lmasiga ochiluvchi teshiklar bilan ta’minlangan. Yurakning keyingi uchi berk; oldingi uchidan esa oldinga bitta aorta chiqadi. Aortadan to’rtta katta yon arteriyalar chiqadi. Bu arteriyalar yana ikkita yirik arteriyalaga boirlashadi. Gemolimfa arteriyalardan ichki organlar oralig’idagi bo’shliqqa quyiladi. Tana bo’shlig’idan gemolimfa anuslarga yig’iladi va u yerdan yurakoldi bo’lmasiga, so’ng ostiylar orqali yurakka boradi. Nafas olish pigmenti gemotsianin tufayli gemolimfa ko’kish rangli bo’ladi.

Nerv sistemasi  bosh miya, halqum atrofinerv halqasi va qorin nerv zanjiridan iborat. Bosh miyasi ancha murakkab tuzilgan; unda ko’rish nervlari bilan bir qatorda xelitseralilarda yo’qolib ketgan antennulalarni boshqaruvchi gangliylar qoldig’i ham bo’ladi. Halqum atrofi halqa nerv konnektivalari xelitseralar, ko’krak oyoqlar va jabra qopqoqchalarini intervatsiya qiladi. Qorin nerv zanjirida 6 ta nerv gangliysi bo’lib, ulardan oxirgisi yirikroq va bir necha gangliylarning qo’shilisgidan hosil bo’lgan. Qorin nerv zanjiridan chiqadigan qorin nervlari nerv tomirlari orqali o’zaro tutashgan. Qilichdumlilarning ikki juft ko’zlari bor. Ulardan bir jufti oddiy ko’zlar bo’lib, ular boshko’krakning ustida, markaziy chiziqdan ikki tomonida joylashgan. Bu ko’zlarning yonida yirik ikkinchi juft ko’zlar joylashgan. Yirik ko’zlar o’ziga xos tuzilgan. Ular juda ko’p mayda ko’zchalardan tarkib topgan bolsa-da, lekin tiniq umumiy kutikula bilan qoplangan va alohida qismlarga ajralmagan.

Jinsiy sistemasi va rivojlanishi.  Qilichdumlilar ayrim jinsli; jinsiy bezlari juft bo’lib, bir-biri bilan tutashgan naysimon xaltachalardan iborat. Jinsiy teshigi birinchi qorin segmentida jebra qopqoqchalarining ostiga ochiladi. Embrional rivojlanishi metamorfoz orqali boradi. Lichinkasining ko’krak segmentlari to’liq rivojlangan, lekin qorin qismi uncha yaxshi rivojlanmagan. Lichinkasida dum o’simtasi o’rniga dum qalqoni rivojlangan. Tashqi ko’rinishi bilan lichinka trilobitalarga birmuncha o’xshash bo’lganidan trilobitasimon lichinka deyiladi.  Qilichdumlilar tropik va suptropik dengizlarda, xususan Atlantika okeanining Shimoliy va Markaziy Amerika qirg’oqlarida, Tinch okeanining Malayya arxipelagi, Hindi-Xitoy, Filippin yaqinida hamdaYapon orollariatrofida uchraydi. Ular suvning qirg’oqqa yaqin joylarida

      Xeliseralilar uchun xos bo’lgan xususiyatlar yana shundan iboratki, ularning mo’ylovlari va bosh bo’lagi (akron) ning ham qisqarib ketishidir. Shuningdek boshko’krakdagi oyoqlarning birinchi jufti xeliseralarni hosil qilgan va ular oziqni maydalash va ezish uchun xizmat qiladi. Boshko’krakning 2-nchi juft oyoqlari esa pedipalplar deyilib, ular sezish va ayrim hollarda tutish vazifasini bajaradi.

       Xeliseralilar kenja tipi Qilichdumlilar (Xiphosura), o’rgimchaksimonlar (Arachnida)  va dengiz o’rgimchaklar (Pycnogonida) sinflariga ajraladi.