Kimyoviy texnologiyada xom ashyo va uni boyitish usullari Исполнитель

Kimyoviy texnologiyada xom ashyo va uni boyitish usullari

1. Xom ashyo va uning turlari.
2. Xom ashyoni boyitish usullari.
3. Xom ashyoni boyitish va undan foydalanish.

Maqsad: Talabalarga kimyoviy texnologiyada ishlatiladigan xom ashyo turlari va ularni boyitishdan maqsad nima ekanligi, sanoatda xom ashyoning ahamiyati haqida tushuntitish.

Sanoat va unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar mustaqillikning moddiy-texnika bazasini yaratishda muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun ham hukumatimiz tomonidan qo`yilgan amaliy vazifalarni to`la bajarish sanoatni jadal rivojlantirishni taqozo etadi. Sanoatning rivojlanishidagi asosiy shartlaridan biri sanoatni xom ashyo bilan yetarli darajada ta`minlash, undan to`la va to`g`ri foydalanishdir.

Xom ashyo har qanday texnologik jarayonlarning asosiy elementi hisoblanib, u ishlab chiqarish texnologiyasinigina belgilamasdan, balki uning iqtisodiy samaradorligini hamda ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotning sifatini ham belgilaydi. Xom ashyo keng miqyosda iste`mol buyumlari hamda ishlab chiqarish mahsulotlari olish uchun ishlatiladigan tabiiy materiallar (birikmalar) dan iborat bo`lib, u quyidagi talablarga javob berishi kerak:

• Miqdori jihatdan yetarli bo`lishi;
• Qazib olish arzon va oson bo`lishi;
• Texnologik jarayonlar oson borishi kerak.

Ma`lumki, sanoatda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan umumiy xarajatlarning 70-80% ini jarayonda ishlatiladi.

Xom ashyo va yarim mahsulotlarning mahsulot tannarxidagi qismi

Tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xom ashyo

Xom ashyo, yarim mahsulot, yordamchi materiallarni tashkil etadi. Bularni yuqoridagi jadvaldan ko`rish mumkin.

Darhaqiqat, ko`p birikma va materiallarni ishlab chiqarish uchun juda ko`p miqdorda xom ashyo sarflanadi. Buni yuqorida berilgan jadvaldan yaqqol ko`rish mumkin.

Shuning uchun ham sanoatda xom ashyo masalasi asosiy masalalardan biridir. Lekin sanoatning xom ashyosi haddan tashqari xilma-xildir.

Bu elementlarning Yer shari bo`ylab (quruqlik, suv, atmosfera) tarqalishi bir xil emas. Yer shari og`irligining yarmiga yaqinrog`i kislorod va 26% ini kremniy, 7,45% ini alyuminiy, 4,2% ini temir, xullas 9 element Yer shari og`irligining 98% ini tashkil qiladi, 2% ini esa qolgan 93 element tashkil etadi. Hayot uchun zarur bo`lgan uglerod Yer shari og`irligining atigi 0,35% ini tashkil etadi.

Xom ashyo klassifikatsiyasi. Sanoatning xom ashyosi turli belgilarga ko`ra klassifikatsiyalanadi:

• Kelib chiqishiga ko`ra tabiiy (minerallar, o`simliklar va hayvonlar) va sun`iy (koks, sanoat gazlari, kimyoviy tolalar va h.k.);
• Agregat holatiga ko`ra qattiq (minerallar, rudalar, ko`mir, yog`och), suyuq (suv, neft, tuz eritmalari) hamda gazsimon (havo, gazlar);
• Kimyoviy tarkibiga ko`ra organik va anorganik;
• Ishlatilishiga ko`ra: ozuqabop va texnik turlarga bo`linadi.

Mineral xom ashyolar. Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalar xom ashyolar deyiladi. Bunday minerallar Yer yuzida 2500 ga yetadi va bular Yer sharining turli qismlarida turli miqdorda bo`ladi.

Rus olimlari V.I.Vernadskiy, N.S.Kurnakov, A.E.Fersman va I.M.Gubkinlar yer osti mineral boyliklarini qidirib topish, qazib olish va qayta ishlash asoslarini yoritib beradi. MDH o`zidagi ko`mir, torf, fosforli va kaliyli tuzlar, osh tuzi, natriy sulfat va shu kabi boyliklarning zapasi jihatidan dunyoda birinchi o`rinlarda turadi.

Xalq xo`jaligida ishlatiladigan minerallar uch turga bo`linadi:

• Rudali;
• Rudasiz;
• Yonuvchi mineral xom ashyolar.

Bu minerallarning ko`pi qattiq holda bo`ladi. Suyuq mineral boyliklarga faqat neft hamda gaz eritmalari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi.

Rudali mineral xom ashyolar foydali jinslar bo`lib, metallar olish uchun asosiy manbadir. Nodir metallardan (Au, Pt, Mo) boshqa qora va rangli metallar bu rudalar tarkibida oksid (Me<sub>n</sub>O<sub>m</sub>) yoki sulfid (Me<sub>n</sub>S<sub>m</sub>) holida uchraydi. Ko`pincha rudali xom ashyolar tarkibida bir qancha metall: qo`rg`oshin, rux, mis sulfidlari, kumush, oltin, kalsiy va boshqa metallar aralashmasi bo`lishi mumkin. Bunday rudalar polimetall (ko`p metalli) yoki kompleks rudalar deyiladi. Polimetall rudada qaysi metal ko`proq bo`lsa, ruda shu metal nomi bilan ataladi. Lekin har qanday polimetall ruda tarkibida hamma vaqt temir sulfide (FeS) vat emir kolchedan (Fe₂S₂) bo`ladi. Rudalar, asosan metallurgiya sanoatining xom ashyosi hisoblanib, ulardan turli metallar olinadi. Ba`zi vaqtlarda ayrim metallic rudalar kimyo sanoatida ham ishlatiladi. Masalan, Fe₂O₂ va Pb₃O₄, TiO₂ lar bo`yoq olishda ishlatiladi.