Mashhur o’rta Osiyolik astronomlar hayoti va ijodi Исполнитель

Mashhur o’rta Osiyolik astronomlar hayoti va ijodi.

Al-Xorazmiy va uning "Ma’mun ziji".  Bog’dod astronomik rasadxonalari. Al-Farg’oniy va uning "Astronomiya elementlari", "Astrolabiya yasash" asarlari.

Muhammad Al-Xorazmiy

Xorazmsy haqida biografik ma’lumotlar, baxtga qarshi, bizgacha yogib kelmagan. Uning tugilgan yili allomaning asarlarda keltirilgai ayrim ma’lumotlar asosida taxminan belgilangan bo`lib, shartli ravishda 783yil deb kursatilgan. Olim faoliyatiniig izi 847 yildan sung yuqoladi, shu sababli, uning vafot etgan yili taxminan 850 yil deb xisoblanib kelinadi.

Arab xalifaligida abbosiylar sulolasi xokimyatni ko’liga olgandan sung, poytaxtni Damashqdan Bag’dodga kuchirishgan edi. SHu sulola davrida, ayniksa, Xorun-ar-rashid (786-809yillar) va uning ugli

Ma’mup (813-833) xalifaiik kilgan chamonlarda xaiifalikda iktsodiy va madaniy xayot ancha jonLandi. Bagdod SHarqning pirik ilmiy va madaniy markaziga aylandi, ilm-fap ravnak topib, faisafa, matematika, tibbiyot va boshqa fanlar rivojlapdi. SHu davrda Bagdodga taklif etilgan al- Xorazmiy xalifaiikdan dastlab al-Ma’mun, sungra al-Mutasim (833-842) va al-Vosik (842.-847) saroylarida yashab ijod etdi. Bunday kizg’in muxitda Xorazmiyning ilmiy faoliyati yanada ravnak topdi. |

Bag’dodda ochipgan va ksyinchalik «Ma’mun akademiyasi» nomi bilan mashxur bo`lgan mashxur «Bayt ul xikma» ("Donishmandlar uyi") unlab olimlar tarjim<1plar va xattotlarnipg boshini bir joja qovushtsrgan edi. "Ma’mun akademiyasi" ko`p yillik faoliyati mobaqnida mashhur yunon olimlaridan bir qancha asarlari agrab gpliga tarjima qilindi shuningdek matematika astranomiya geografiya va boshqa fanlar bo`yicha kator asarlar ham mratildi. Kuplab bu tarjima asarlari Sharq ilmiy tafako`rining rivojlanishiga kuchli ta’sir kursatdm. SHunday asarlardan biri, II asrda yashab o`tgan Klavdiy Ptolsmsyning «Almajistiy» («Almagest») -«Mepshe sintaksis» («Buyuk to`zulish») asari bo`lib, u taxminan 825 yilda arab tiliga mashxur arab astronomi al-Xajjoj ibn YUsuf ap-Mitar tomonidan ¹ tarjima kilingandi.     '       -

"Bayt ul-hikma"ning tarjimonlari, shuningdsk, hindlar erishgan fan va mad?«niyat yutukdarini o`zida aks ettirgan adabiyotlarni ham arab^ tiliga tarjima qilib, arab dunyosiii bu bilimlar bilan tanishtirishdi.

I "Ma’mun akademiyasi" ho`zurida yirik kutubxona ochilgai bo`lib, unda xalifshshk va qo`shni mamlakatlar bo`yicha nodir adabiyotlar jamg’arilgan edi. Ma’mun davrida kugubxonaga "Ma’mup akademichsi"ning ko`zga ko`ringan olimi sifatida Xorazmiy boshchilik qildi.GBayt ul-hikma"ning kutubxonasidan tashqari ikki rasadxonasi ham bo`lib, ulardan biri - Bag’dodping SHammosiya _l mahsshlasida, ikkinchisi - Damashq yaqinidagi KaSsiyun tog’ida barpo qilingan edi.

"Donishmandlar uyi"da Xorazmiy, asosan, astronomiya bilan shug’ullanib, IX asrning 20-yillarida o`zining mashhur astronomik jadvallari - "Zij"ini yozdi. Unda keltirilgan ma’lumotlardan, Xorazmiy vafotidan. keyin ikki asrdan ko`proq vaqt davomida ko`plab rasadxonalar foydalanib keldi.    * ,

Xorazmiy "Zij"i 37 bob va 116 jadvaldan iborat mukammal astronomik asardir. Uning 1-5-boblari o`sha zamonda keng tarqalgan kalendar^a bag’ishlangan bo`lib, Muhammad payg’ambar tomonidan asoslangan musulmonlarning hijriy erasi hamda ispan va Iskandar Zulqarnayn eralari haqida ma’lumog beradi. Bu eralarpipg biridan ikkinchisiga o`tish usuli unda go`la hisob-kitobi va jadvallari bilan berilgan.

Asarning 7-12-boblari Quyosh, Oy va o`sha davrda oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin bo`lgan bsshta sayyoraning harakatini Ptolemeyning geonentirk sistemasi asosida tushuntirishga bagishlangan.

Asarning sakkizinchi bobida Quyoshpish ekliptikadagi o`rnini, to`qkizinchi bobda Oynish haqiqiy o`rnini topish mas<shalarn ko`rib chiqilgan. Keyingi ikki bob sayyoralar o`rninn aniklashga bag’ishlangan. "Zij"ning 12-bobida keltirilgan ikki jadvalda Oy chiqish tugunining (O11 orbitasi va ekliptikaning kesishgan nuqtalari gugunlar deyilib, biri - chiqish, mkkinchisi esa tushish deb ataladi) ekliptika bo`ylab o`rtacha siljishihaqidagi ma’lumotlar jamlangan. Bunda Xorazmiy Oy orbigasining ekliptykaga qiyalmgini . xind astronomlarida bo`lgani kabi ' 4,5 daraja de& qabo`l qiladi. .

Uchinchi bobda muallif saysralarning turishi, qaytma va ilgarilama harakatlarini Ptolemeyning "Almajistiy"ida bayon qilgan geotsentirk talmmati asosida tasvirlab, sayyoralarning epitsiklik nazariyasi1a tayanadi. Quyoshnin1 og’ishini belgilash va Oyning ekliptiksh! kenglamasini aiiqpash qabi murakkab hisoblashlarni talab etadigan masaaacharga "Zij"ning 15-17-boblari bagishlangan.