Jamoatchilik fikri va mahalla sotsiologiyasi Исполнитель

Jamoatchilik fikri va mahalla sotsiologiyasi

1. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasining ob’ekti va sub’ekti.
2. Jamoatchilik fikrining dolzarb yo’nalishlari va ularning ijtimoiy hayotda namoyon bo’lishi.
3. Mahalla o’ziga xos sotsiologik ob’ekt sifatida O’zbekistondagi mahalliy boshqaruv tizimi shakli.

Jamoatchilik fikrining ob’ekti  va sub’ekti.

Jamoatchilik fikri tushunchasi ma’no mazmuni nuqtai nazardan “jamoa”, “jamoatchilik”, “fikr” so’zlarining mantiqiy maqsadli uyg’unlashuvi mahuslidir. Jamoatchilik fikrini teran va to’g’ri anglamoq uchun yuqoridagi tarkib yasovchi so’z terminlar mohiyatini avval boshdan anglab olmoq muhimdir. Hozir va o’tmishda, vatanimiz yohud xorijiy mamalakatlar tadqiqotlari bu terminlar mazmuniga turlicha talqin berishib, ularga maqsaddan kelib chiqadigan ma’no yuklatib kelingan. Xususan, aksariyat tadqiqotlarda jamoatchilik fikrining tarkibiy qismi bo’lgan “fikr” tushunchasi  “tasavvur”, “muhokama”, “qarashlar”, “mulohazalar”, “ishonch”, “e’tiqod”, “lafz”, “fikr bildirish”, “plyuralizm” va hokazo terminlarga sinonim tushuncha sifatida ham talqin etiladi. Fikr tushunchasining bunday har yoqlama talqini jamoatchilik fikrini tushunishda muayyan murakkabliklar tug’dirishi tabiiydir.

Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi – ijtimoiy guruhlarning mavjud voqelikka nisbatan baholovchi munosabatining shakllanishi va amal qilish qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir.

Jamoatchilik fikri o’zi nima?

Jamoatchilik fikri – xalq istaydigan narsani bilishning noorganik uslubidir (Gegel), jamoatchilik fikrida hamisha haqiqiy bo’lmagan narsalar chatishib ketsada, u har bir davrda katta kuchga ega bo’lib ketgan.

Jamoatchilik fikri ijtimoiy ong shakllari, aytaylik, fan yoki mafkuradan noaniqligi bilan farq qiladi. CHunki fikrning o’zida u yoki bu holatga nisbatan taxminiy, ehtimoli bo’lgan uchun ham ko’pincha insonlar ongida vujudga keladigan o’tkinchi, o’zgaruvchan fikr, mulohaza, his-tuyg’ulari yig’indisidir. Lekin bu jamoatchilik fikri bilan hisoblashmaslik kerak degan gap emas. Jamoatchilik fikrini sotsiologik tadqiq etish predmeti – bu jamoatchilik fikrining ijtimoiy mohiyati, uning jamiyat hayotining turli tomonlariga ta’siri, shakllanishi, ifodalanishi va amal mexanizmlari masalalaridir.

Jamoatchilik fikri atamasi inglizcha “publik opinioh”  so’z birikmalaridan olingan bo’lib, u XVII asrda dastlab Angliyada qo’llanilgan keyinchalik boshqa mamlakatlarga o’tib, XVIII asr oxiridan boshlab keng tarqalgan. Xuddi shuningdek jamoatchilik tushunchasi xususida ham ilm fanda yakdil qarashlarni yo’qligini e’tirof etish jozidir. “Jamoatchilik”  tushunchasi eng qadimgi davrlarda xususan qo’hna Ellada va Rim davlatlari siyosatida muhim o’rin tutgan bo’lib, unga xalq fikri nuqtai nazaridan qarab kelingan. Garchi qadimgi Ellada mamlakatida jamoatchilik fikriga muhim ahamiyat berib kelingan bo’lsada, bu masalada ko’proq differensial yondoshuv ustunlik qilgan. Xususan, xalq fikri zodagonlar, askar boshliqlari, shaharliklar ozod afinaliklar fikri periferiya, polislar yohud plebeylar va qullar fikridan keskin farq qilgan. SHu boisdan “jamoatchilik” termini qadimgi YUnon va Rim davlatlarida “el xalq maqsad tilaklari”, Olmoniya, Farangiston va Angliyada  “omma hohish irodasi”, Polsha va CHexoslavakiyada “guruh”, Rossiyada “yig’in fikr yodi” ma’nolari bilan uyqash tushunib kelingan. Movarounnahrning ko’p yillik tarixida jamoatchilik termini muqaddas tushunchalardan sanalib shaxs va jamoa munosabatlarida birlamchi o’rin tutib kelgan. U shaxsning tavalludidan boshlab butun hayoti davomida muayyan mayoq vazifasini o’tab, tartib qoidalar, tuzuklar,  qonunlar, urf-odatlar va an’analar tarzida amal qilib kishilarning hatti-harakatlari, o’y fikrlari, orzu va rejalarini muayyan maqsadlar sari yo’naltirib kelgan. Jamoatchilik fikrining shaxs va jamiyat munosabatlarida ustun mavqeiga egaligi jamoatchilik tushunchasini esa yondashuv nuqtai nazar ma’nosida anglash imkonini beradi. SHu boisdan, bizning nazarimizda jamoatchilik fikri tushunchasini xalq yondoshuvi xalq nuqtai nazari tarzida tushunish maqsadga muvofiqdir. Zero, fikr nuqtai nazar ma’nosida tutilganda o’z lug’aviy mazmuni zamiriga mulohaza, baholash, qarashlar singari tarkibiy hamda tizimiy tushunchalarni ham qamrab oladi. SHunday qilib jamoatchilik fikri tushunchasiga berilgan yuqoridagi ta’rif negizida mazkur ijtimoiy hodisa mohiyati va tarkibiy qismlari xususida atroflicha mulohaza yuritish mas’uliyati mujassamlashganligini e’tiborga saqlamoq lozimdir.

Jamoatchilik fikri tushunchasining ma’no doirasi juda keng bo’ib, uning tarkibiga mazkur ijtimoiy hodisaning shakllanishi umuminsoniy vazifalarini hal etishidagi o’rni va ta’lim masalalari ham kiradi. YUqorida ta’kidlaganimizdek, jamoatchilik fikri mohiyatini izohlovchi turli-tuman ta’riflar mavjud bo’lib, ular ijtimoiy ongning bu hodisasi mazmunining u yoki bu jihatlarini oydinlashtirishga to’la qonli yaxlit tasavvur shakllanishga shubhasiz ko’maklashadi. Jamoatchilik fikri termini Harbiy yevropada ilk da’fa Angliya huquq nazariyasi fanida qo’llanilgan bo’lib, so’ngra u Olmoniya, Farangiston mamlakatlari ijtimoiy – siyosiy hayotida keng foydalana boshlandi. XVII-XVIII asrlarda Angliya ijtimoiy hayotida mazkur muammo bir muncha tor tushunilib, asosan siyosiy fikrlar jamoatchilik fikri sifatida talqin qilib, mamlakat miqyosida Parlamentida qabul qilingan qarorlarga nisbatan xalqning qarshi yoki tarafdor kayfiyati jamoatchilik fikri sifatida talqin etib kelindi.

XVIII – asr so’nggiga kelib Angliyada shaxs erkinligi va ozodligi  amalga ta’minlanganligi, har bir shaxsga o’z mulohaza va nuqtai nazaralarini oshkora tez hal eta olish huquqlarini rasman berilganligi va qonun yo’lida mustahkamlanishi bilan jamoatchilik fikri tushunchasi keng ommalasha boshladi. Jamoatchilik fikrini ommalashuvi jamiyatda rasmiylashuvi, tashkiliy shakllanish jarayonlarini ham tezlashtirib yuboradi. Ijtimoiy xayot tarkibida turli xil siyosiy oqimlar partiyalar, uyushma va jamiyatlar faol amaliy-nazariy say harakatlarini boshlab yubordilar. Turli xil tashkilot va birlashmalarga uyushgan kishilar tabiat va jamiyat xususidagi tasavvur va rejalarini yanada kengroq yoyish maqsadlarida ommaviy axborot vositalari taraqqiyotiga kuchli turki berdilar. Bu esa jamoatchilik fikri yuzasidan boy emperik materiallarni to’planishi va natijada uni nazariy tatqiq etish jarayonini dolzarb masala sifatida ko’p tartibiga qo’ya boshladi. Bu xususida amalga oshirilgan ilk tadqiqotlar xususidagi ma’lumotlarni Brays va F.Golsendrof asarlarida uchratamiz. Bu asarlarda ilgari surilgan fikrlarga ko’ra, g’arbiy yevropada jamoatchilik fikri XIX asr oxiriga qadar huquqshunoslik fanining predmeti sifatida o’rganib kelingan. XX asr boshlaridan e’tiboran esa jamoatchilik fikri bilan ijtimoiy psixologiya fanining yirik namoyondalari jiddiy qiziqa boshladilar. Qisqa vaqt ichida G.Lebon, V.Baur, CH.Kuli, U.Limpan va boshqa yirik mutaxassislarining salmoqli tadqiqotlari nashrdan chiqazildi. Bu asarlarda jamoatchilik fikri ijtimoiy ongning  muayyan holati, ilmiy boshqarishga moyil hodisa ekanligi, muayyan yo’nalishdagi motivatsion omillar hosilasi sifatida talqin etildi.