1-guruh bosh guruhchasi elementlarning umumiy tavsifi Исполнитель

1-guruh bosh guruhchasi elementlarning umumiy tavsifi

1. I guruh bosh guruhchasi elementlarining umumiy tavsifi
2. Natriy, kaliy rubidiy seziyning tabiatda uchrashi, fizik-kimyoviy xossalari, muhim birikmalari, ishlatilishi
3. Fransiy, tabiatda uchrashi, fizik-kimyoviy xossalari, muhim birikmalari, ishlatilishi

Birinchi guruhning asosiy guruhchasiga (ishqoriy metallar) litiy, natriy, kaliy,  rubidiy,  seziy va fransiy  elementlari kiradi.

        Ishqoriy metallar atomlarining energetik pog’onalarida elektronlarning taqsimlanishi quyidagicha:

Li – 1s²2s¹,  Na[Ne] – 3s¹,  K[Ar] – 4s¹,  Rb[Kr] – 5s¹,  Cs[Xe] – 6s¹.

        Ishqoriy  metallar atomlari o’zining tashqi elektron qavatidagi yagona elektronini osonlik bilan yo’qotib, oksidlanish darajasi + 1ga teng bo’ladi. Ularning qaytaruvchanlik xossasi litiydan fransiyga tomon kuchayadi, chunki elektron qavati soni ortib, sirtqi qavatdagi elektron yadrodan borgan sari uzoqlashadi, ya’ni valent elektronning yadroga tortilish kuchi zaiflashib boradi, natijada kuchli qaytaruvchi bo’ladi. Bir elektronni yo’qotish oson bo’lgani uchun ular tabiatda hamisha birikma holida uchraydigan faol metallardir. Ularning hammasi yengil, yumshoq, kumushday oq, hatto yaltiroqdir.

        Rubidiy va seziy havoda o’z-o’zidan yonib ketadi. Bu elementlarning oksidlari Me₂O gidridlari MeH gidroksidlari esa MeOH formula bilan ifodalanadi. Metallar orasida ishqoriy metallar eng yuqori kimyoviy faollikni namoyon qiladilar, ular metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida qatorning boshlanishida joylashadilar. Ishqoriy metallarning aksariyat tuzlari suvda yaxshi eriydi

 Litiy. Tartib nomeri 3, atom og'irligi 6,939, tabiiy izotoplarining massa soni 6 va 7. Litiy og'irlik jihatidan Yer yuzining 3∙10^-3 % ini tashkil etadi. Tabiatdagi litiyning 92,5% i ⁷Li dan iborat, qolgan 7,5% i esa ⁶Lidir.  Litiy ko’pchilik minerallarda, mineral suvlarda, hatto tirik organizmlarda uchraydi. Uning eng muhim minerallari lipidolit KLi(Si₆O₁₆)(FeOH)₂ va spudomen LiAl(SiO₃)₂ dir. Undan tashqari petiolit (Li₅Na)AlSiO₄O₁₆, litiofillit (Li, Mn, Fe)PO₄ tarkibi qo’shaloq tuz va boshqa minerallar tarkibida ham litiy uchraydi.

Hozirgi vaqtda litiy ikki usul bilan olinadi. Birinchi usul: kaliy xlorid bilan litiy xlorid (1:1 nisbatda) qotishmasini 450^o-500°C da suyuqlantirib elektroliz qilishdan iborat. Suyuqlantirilgan tuzlarni elektroliz qilish ancha qiyin bo'lgani uchun keyingi vaqtlarda litiy bromid bilan alyuminiy bromid aralashmasi nitrobenzolda yoki piridinda eritilib elektroliz qilinadigan bo'ldi. Bunda litiy katodda ajralib chiqadi, alyuminiy esa kompleks birikma holida eritmada qoladi.

Ikkinchi usul: keyingi vaqtda vakuum texnikasining rivojlanishi natijasida metallarni olishda yangi vakuum-metallurgiya yuzaga keldi. Bu usulda litiy oksid bilan ohak aralashmasi alyuminiy yoki ferrosilisiy ta'sirida qaytariladi:

2Li₂O + 2CaO + Si → 4Li + Ca₂SiO₃

 Prosess naysimon vakuum pechda yuqori haroratda (950^o-1000°C da) olib boriladi. Vakuum pech nayning bir uchi sirtidan suv bilan sovutib turiladi. Reaksiya vaqtida hosil bo'lgan litiy pechning sovutilib turgan joyiga yigiladi.

Litiy erkin holatda juda yengil, hatto benzinga ham botmaydigan kumushsimon - oq metall. Litiy juda aktiv metall. U odatdagi sharoitdayoq kislorod va azot bilan birikib Li₂O va Li₃N hosil qiladi. Shu xossaga ko’ra undan inert gazlarni tozalashda foydalaniladi.

Litiyning bu nitridi suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi

 Litiy 200°C dan yuqori haroratda yonib ketadi. Litiy kislotalarning suyultirilgan eritmalarida yaxshi, konsentrlangan sulfat kislotada esa sekin eriydi; konsentrlangan nitrat kislota ta'sirida shiddat bilan oksidlanadi, hatto suyuqlanib yonib ketishi ham mumkin.

Litiy metallar bilan intermetall birikmalar hosil qiladi. Masalan litiynig simob bilan hosil qilgan birikmalari  LiHg₂, LiHg₃, LiHg, Li₂Hg, Li₃Hg, magniy bilan LiMg₂ alyuminiy bilan LiAl, Li₃Al va hokazo. Litiy faqat magniy, rux, alyuminiy va boshqa metallar bilan intermetall birikmalargina emas, balki qattiq eritmalar ham hosil qiladi.

Litiy vodorod atmosferasida qizdirilsa, rangsiz kristall modda - litiy gidrid LiH hosil bo'ladi. Litiy gidridning kristall tuzilishi xuddi osh tuzinikiga o'xshaydi.

Litiy gidrid yordami bilan litiy alyuminiy gidrid LiAlH­₄ olishga muvaffaq bo’lindi. Litiy yondirilsa oq tusli Li₂O hosil bo'ladi, bu jihatdan Li boshqa ishqoriy metallardan farq qiladi; boshqa ishqoriy metallar yonganida peroksidlar hosil bo'ladi.

Litiy oksid suv bilan reksiyaga kirishib litiy gidroksid hosil bo'ladi.

Li₂O + H₂O→ 2LiOH + 10,6 kkal

 Litiy gidroksid kuchli asos bo'lib, o'zining asoslik quvvati jihatidan NaOH bilan Ca(OH)₂ orasida turadi. Litiy gidroksid suvda kam eriydi. Suvdagi eritmada litiy gidroksid LiOH∙H₂O shaklida kristallanadi.