13- guruhning asosiy guruhcha elementlari Исполнитель

13- guruhning asosiy guruhcha elementlari

1. Umumiy tavsifi
2. Bor, olinishi, xossalari
3. Borning birikmalari, olinishi, xossalari

Davriy sistemaning uchinchi gruppasi p-elementlariga bor (B), alyuminiy (Al) va galliy gruppachasi (galiy Ga, indiy In, talliy Tl) kiradi.

III gruppaning p-elementlarining oksidlanish darajasi asosan +3 ga teng, faqat talliyning oksidlanish darajasi +1 va +3 bo’la oladi.

Bu gruppa elementlari B-Al-Ga-In-Tl ushbu qatorda ion radiuslari kattalashadi, metallik xossalari esa kuchayib boradi, shu sababli ularning asosli xossalari ham shu qator bo’yicha kuchayib boradi. Lekin bu xossaning kuchayishi juda sustlik bilan sodir bo'ladi: chunki, Al(OH)₃-amfoter modda, Ga(OH)₃ ham amfoter, In(OH)₃ da ozgina asosli xossa namoyon bo'ladi, lekin baribir u ham amfoter modda: Tl(OH)₃ da amfoterlik xossa nihoyatda kuchsiz ifodalangan.

III gruppaning p-elementlarining bunday xossalarga ega bo'lishi ularning atom va ionlari tuzilishiga bog'liq. B, Al, Ga, In, Tl element atomlarining sirtqi qavat tuzilishi bir-birinikiga o'xshaydi;

Hammasida ham s²p-elektronlar bor. B⁺³, AI⁺³ ionlarining tuzilishi inert gaz atomlari tuzilishiga o'xshaydi. Bu ikkala ionning sirtki qavatida sakkiztadan elektron bor; lekin Ga⁺³, In⁺³ va Tl⁺³ ionlarining sirtqi qavatida 18 tadan elektron bor; bu 18 elektronning 10 tasi d-elektron, 6 tasi p-elektron va ikkitasi s-elektronlardir.

    Yana shuni aytib o’tish kerakki, bu gruppaning p-elementlari ichida talliy alohida vaziyatni egallaydi. Uning TlOH tarkibli gidroksidi kuchli asos. Bu yerda talliyning oksidlanish darajasi +1 ga teng bo'lishining sababi shundaki, atom radiusi ortgan sari s-elektronlar bilan p-elektronlar orasida energetikaviy ayirma kuchaya boradi. Shunga ko’ra, talliyning p-elektroni birinchi navbatda valent elektronga aylanib ketadi. Ammo indiyda ham galliyda ham bu hodisa sodir bo'lmaydi. Shuning uchun galliy ioni kuchli qaytaruvchi bo'lgani holda, Tl⁺³ ioni kuchli oksidlovchidir. TlOH tarkibli gidroksidning kuchli asos bo'lishining sababi esa Tl⁺ ionining katta radiusli va kichik zaryadli ekanligidan kelib chiqadi.

Bor. Tartib raqami 5 Atom og'irligi 10,811 tabiiy barqaror izotoplarining massa sonlari 10 (tabiatdagi borning 15%) va 11 (tabiatdagi borning 85%). Elektron konfiguratsiyasi 1s²2s²2p¹.

Borni dastlab Gey-Lyussak va Tenar 1808 yilda olishga muvaffaq bo'ldilar.

Toza borning uchta kristall shakl-o’zgarishi ma'lum: tetragonal sistemadagi borning solishtirma og'irligi. d=2,31g/sm³: rombik borning sol.og’. 2,35g/sm³: kristall bor 2300°C da suyuqlanadi, 2550°C da qaynaydi. Bor yarim o’tkazgich bo'lib, uning uy haroratidagi elektr qarshiligi juda katta; borning elektrga qarshiligi harorat oshganda kamayadi. Bor diamagnit modda. U ba'zan amorf holatda hosil bo'ladi. Amorf borni metallarda eritib, kristall bor olinadi. Qattiqlik jihatidan bor olmosdan keyingi birinchi o’rinni egallaydi.

Bor tarqoq element. Bor og'irlik jihatidan Yer pustlog’ining 3∙10^-4 % ini tashkil qiladi. Uning tabiatda uchraydigan asosiy minerallari borat kislota H₃BO₃ va uning tuzi bura Na₂B₄O₄∙10H₂O dir.