Asosiy fotometrik tushunchalar Исполнитель

Asosiy fotometrik tushunchalar

1. Fizikada qo’llaniladigan fotometrik tushunchalar.
2. Ko’rinma yulduziy kattaligi. Pogson formulasi.
3. Yulduziy kattaliklari shkalasining hisob boshi.
4. Astronomik va fizik fotometrik birliklar orasidagi bog’lanishlar.
5. Yorug’likning mexanik ekvivalenti. Sirt yorug’ligi (ravshanlik).

Astrofizik tekshirishlarda atom tuzilishi nazariyasiga, kvant fizikasi g’oyalariga tayaniladi. Osmon yoritqichidan kelayotgan nurlanish oqimi fotometrik o’chash asboblari yordamida o’lchanadi, spektrga yoyiladi va unda intensivlikni taqsimlanishi o’lchanadi va tekshiriladi. Bunday o’lchashlar osmon yoritqichidan kelayotgan fotonlarni sanash darajasida aniqlik bilan amalga oshiriladi. Astrofizikani rivojlanishida kvant fizikasi fani bo’yicha Yerishilgan yutuqlar muhim rol o’ynadi. Osmon yoritqichidan kelayotgan nurlanish oqimini o’lchash va tahlil qilishda, unga, uni  hosil qilayotgan atom protsesslari nuqtai nazarida yondoshmoq kerak, ya’ni nurlanishni hosil bo’lishi va tarqalishini kvant fizikasi nuqtai nazarida tushuntirmoq lozimdir. Nurlanishni hosil bo’lish mexanizmlarini atom fizikasi nuqtai nazaridan bilmasdan turib uni hosil qilgan manbaning (osmon yoritqichining) fizik xususiyalarini tekshirib bo’lmaydi. Quyida biz astrofizikada ko’p qo’llaniladigan fotometrik va atom fizikasi tushunchalariga to’xtalamiz.

Osmon yoritqichlari turli tuman. Ularning ko’pchiligini yulduzlar tashkil etadi, ular nuqtasimon (nihoyatda kichik ko’rinishga yoki burchakiy kattalikka ega) nurlanish manbalaridir. Fizik laboratoriya sharoitida bunday kichik manbalar ko’rilmaydi. Yulduzlarning yorug’ligini, to’g’rirog’i ularning yaltiroqligini, o’lchashda maxsus yorug’lik birligi, yulduziy kattalik qabul qilingan. Ingliz tilida «stellar magnitude» ya’ni, yulduziy magnituda yoki yulduziy miqdor yoki yulduziy ball ma’nosida qo’llaniladigan bu tushuncha o’zbek tilidagi astronomik adabiyotda yulduz kattaligi deb kiritilgan va u o’quvchilarda yulduzning o’lchami bilan bog’liq degan tushuncha hosil qilmoqda. Shuning uchun yulduzning yorug’ligini o’lchash birligi yulduziy kattalik deb yuritilsa maqsadga muvofiq bo’ladi deb hisoblaymiz. 

Osmonda yuzasi ko’rinadigan yoritqichlar (Oy, sayyoralar, galaktikalar va gaz tumanliklar) ham bor. Ularning yorug’ligi ham yulduziy kattaliklarda o’lchanadi. Fizikada yorug’lik miqdori fotometrik birliklar (lyuks, lyumen) da o’lchanadi. Fizik va astronomik fotometrik birliklar orasida bog’lanishlarni bYerish talabalarda astronomik kuzatishlar fizik laboratoriyada bajariladigan manba yorug’ligini o’lchash singari amal ekan degan ko’nikma hosil qilishi mumkin.

1.Fizikada qo’llaniladigan fotometrik tushunchalar. Yoritqichning yorug’ligi kuzatish joyida u hosil qilayotgan yoritilganlik (E) bilan belgilanadi. Yoritilganlik lyuks (lk) larda o’lchanadi va u joyning yuza birligiga tushayotgan  nuriy energiya quvvati (nurlanish oqimi, F) ga teng.

.

Berilgan joydan (masalan, ko’z qorachig’idan yoki teleskopning kirish teshigidan) vaqt birligida o’tayotgan  nuriy energiya nurlanish oqimi deb ataladi va u yoritqichning muhim ko’rsatgichi hisoblanadi. Nurlanish oqimi lyumen (lm) larda o’lchanadi. Joyning bir m² yuzasiga tushayotgan bir lyumen nurlanish oqimi unda bir lyuks yoritilganlik hosil qiladi, ya’ni 1 lk=1lm/m².