O’simliklarga zarar keltiruvchi hayvonlarning tuzilishi tarqalishi ko’payishi sistematik o’rni ular keltirib chiqaradigan kasalliklar va ularga qarshi kurash yo’llari. Исполнитель

O’simliklarga zarar keltiruvchi hayvonlarning tuzilishi, tarqalishi, ko’payishi, sistematik o’rni, ular keltirib chiqaradigan kasalliklar va ularga qarshi kurash yo’llari. O’simlik nematodalari, o’simlik shira bitlari. Nematodalar qo’zg’atadigan kasalliklar

       1.O`simliklarga  zarar  keltiruvchi  hayvonlar  tuzilishi, turlari.

       2.Ildizda va tugunaklarda  uchraydigan nematodalar

       3.O’simliklarda  parazitlik  qilib yashaydigan  o’rgimchaksimonlar

       4 . O’simliklar  tanasida  yashaydigan hasharotlar

5. O`simliklarga zarar keltiruvchi hayvonlar keltirib   chiqaradigan kasalliklar

       6.O`simliklarga zarar keltiruvchi hayvonlar  keltirib   chiqaradigan kasalliklarga qarshi kurash  yo`llari.

          O`simliklarga zarar keltiruvchi hayvonlar  tuzilishi turlari.

Yuqorida qayd etilgan viruslar,  bakteriyalar,  zamburug`lardan tashqri  qator  hayvonlar – chuvalchanglar (nematodalar), o`rgimchakkanalar, o`simlik kana  va bitlari, turli o`simlikxo`r hasharotlar ham o`simliklarga  jiddiy zarar  yetkazasadi. 

Jahon  bo`yicha har yili qishloq xo`jalik ekinlarining  mahsulotini 30% dan ortig`i zararkunanda, kasalliklar va begona o`tlar zararidan nobud bo`lmoqda. Rivojlangan  mamlakatlarda yuqoridagi zararli organlar  ta’sirida 20-25 % hosil nobud bo`lsa, kam rivojlangan davlatlarda 40% hatto 50 % gacha  nobud  bo`lmoqda.  Quyida ana shu zararkunandalarning  turlari haqida so`z yuritiladi.Nematodalar, ya'ni yumaloq chuvalchanglar tuproqda va o'simliklarda hayot kechiruvchi mikroskopik shaklga ega, rangsiz qurtlardir. Meva bog'laridagi tuproqning haydalma qatlamida 100 sm³ da 4000-5000 ta nematoda uchraydi. Butun dunyoda g'o'zada 150 tacha, O'zbekistonda 100 dan ortiq nematoda turi mavjud boiib, ulardan 20-25 tasi parazitlik bilan hayot kechiradi.

      Qishloq xo'jaligi ekinlarida bir necha turdagi nematodaiar parazitlik qiladi. Ular issiqxonalardagi sabzavot ekinlaridan bodring, baqlajon, qovun, qovoq, g'o'za, kanop, geran, zig'ir, kartoshka kabi o'simliklarga katta zarar yetkazadi. Masalan, Heterodera rostochiensis Woll - kartoshkaning sista hosil qiluvchi, Meloidogyne incognita Chitw - gall nematodasi, Ditylenchus destructor Thome - poya nematodasi ekinlarni dalada va mahsulotni saqlash jarayonida nobud bo'lishiga sabab bo'ladi. Keyingi yillarda Heterodera arenae Woll - sulining sista hosil qiluvchi nematodasi bug'doy hosildorligini 6-8 s/ga pasaytirib yubormoqda. Ditylenchus dipsaci Kuhn-poya nematodasi qulupnay, qand lavlagi, xmel, no'xat kabi o'simliklaming hosilini kamaytiradi.

Fitopatogen nematodaiar, kelib chiqishiga ko'ra, poyada, ildizda, barglarda va urug'da parazitlik qiluvchi turlarga bo'linadi. Nematodaiar morfologik tuzilishi, biologiyasi, patogenligi va kasallik belgilarini keltirib chiqarishiga qarab bir-biridan farq qiladi. Barcha fitoparazit nematodaiar tanasining old qismida og'iz apparati bo'ladi. Ular xartumi vositasida hujayralar devorini teshib, o'simlik ichkarisiga kirib, hujayra ichidagi oziqani shimib oziqlanadi va o'ziga xos so'lak ajratib chiqaradi. So'lak o'simliklar hujayrasi va to'qimalariga turlicha ta'sir ko'rsatadi.

X.Dekker (1972) fikricha, o'simliklarda nematodaiar keltirib chiqaradigan patologik o'zgarishlar quyidagi guruhlarga bo'linadi.

1. Hujayralararo plastinkalarni eritib, ularning birligini yo'qotadi (poya nematodasi - Ditylenchus di

psaci).

1. nujayra devorini eritadi. Natijada barcha hujayralar nobud bo`ladi (ildizning endoparaziti - Platylenchus).

• O'simlikning o'sish konusidagi hujayralarning bo'linishini to'xtatadi. Natijada ildiz va poya o'sishdan to'xtaydi (ildizning ektoparaziti -Trichodorus christici Chtxv).

4. Hujayralarning bo'linishini tezlashtirishi hisobiga ko'p miqdorda yon ildizlar hosil bo'lishiga sabab bo`ladi (Meloidogyne halpa Chitw).
5. Hujayralarning shakl o'zgarishi natijasida to'qimalar g'ovak boiib qoladi (ildizning endoparaziti - Rodopholus similis Chiw).
6. Parazit nematodalar kirgan hujayralar yiriklashib, gigant hujayraga aylanadi (Hetewdera).

Nematodalar bilan kasallangan o'simliklarda belgilarning namoyon bo'lishiga qarab, ildizdagi va tugunaklardagi nematodalarga boiinadi. Ildizda uchraydigan nematodalarga Meloidogyne turkumiga mansublari kirib, asosan issiqxonalarda uchraydi. Ular  pomidor, bodring va manzarali o'simliklarda gall hosil bo'lishiga sabab bo`ladi. Bahorda urug'dan ungan maysalar o'sish va rivojlanishdan orqada qoladi. Bu jarayon butun yoz davom etadi. Avgust, sentabr oylarida kasallik kuchayib, o'simliklar nobud bo`ladi, ayrimlari och-yashil rangda bo`ladi. Kasallangan bodring sariq po'stli mayda meva hosil qilib, barglari bujmayadi, ildizida yumaloq galia hosil qiladi.

Tugunaklardagi nematodalarga kartoshka nematodasi (Ditylenchus destructor Thorne) misol bo`ladi. Bu nematoda asosan kartoshka ildizida parazitlik qiladi. Kasallangan o'simliklar bargi sarg'ayib, maydalashadi, o'simliklar o'sishdan orqada qoladi. Tugunaklar po'sti archilganda nematodalar to'planishidan hosil bo`lgan oq rangdagi nam dog'larni ko'rish mumkin. Tugunakka tushgan nematodalar ko'payib, och qo'ng'ir rangdagi dog'lar hosil qiladi, keyinchalik ular to'q jigarrangga kiradi. Tugunak po'sti ayrim joylarda yorilib, u yerga zamburug'Iar, bakteriyalar kirib, uni chirita boshlaydi.