Xramosoma tuzilishi va tarkibi Odam kariotipi Исполнитель

Xramosoma, tuzilishi va tarkibi. Odam kariotipi. Hujayra ochiq sistema sifatida. Energiya va moddalar almashinuvi. Informasion oqim. DNK va RNK.

1.Xramosoma, tuzilishi va tarkibi.

2.Odam kariotipi.

3.Hujayra ochiq sistema sifatida. Energiya va moddalar almashinuvi.

4.Informasion oqim. DNK va RNK.

Xromosomalar (yunon. chroma – rang, soma – tana) – yadro xromatinidan tashkil topgan bo‘lib, hujayralarning irsiy belgilarini saqlovchi substratdir. Har bir xromosoma uzunasi bo‘ylab ikkita morfologik bir xil tuzilgan xromatidalardan tashkil topgan. Har bir xromatida bir gigant dezoksiribonukleoproteid ipchadan hosil bo‘lgan.

Shunday qilib, xromosoma, xromatidaning asosiy struktur birligi DNK molekulasidir. Xromosomalarda uzunligi bo‘yicha bo‘yaluvchi qismlar – xromomerlar (yoki disklar) va bo‘yalmaydigan qismlar – xromomerlar orasidagi qismlar farq qilinadi.

Har bir gomologik xromosomalar – ma’lum bir muntazam tu­zilishga ega. Xromosomalarning tuzilishi ma’lum turlar uchun doimiy. Xromosomalarning shakli birlamchi tortmaning joylashishiga, ya’ni xromosoma ikki yelkasining birlashish o‘rniga bog‘liq. Xromosomalarning bu yeri och bo‘lib, unda ma’lum struktura– sentromera (kinetoxor yoki kinomera) joylashadi.

Xromosomalarning katta-kichikligi turli hayvonlarda keng doirada farq qiladi. Odatda odam xromosomalarining uzunligi 4–6 mkm atrofida. Turli hujayralarda xromosomalar soni har xil bo‘ladi. Odam somatik hujayralarida soni juft, ya’ni diploid 46 xromosoma bor. Jinsiy hujayralar yakka, ya’ni gaploid xromosomalar to‘plamini saqlaydi (odamda 23 ta). Ikki gametaning (erkak va ayol) birlashishi natijasida gomologik xromoso­malar qo‘shiladi va diploid to‘plam xromosomalarini hosil qiladi, ular keyingi hamma somatik hujayralarga beriladi.

Hujayraning xromosoma to‘plami faqat oddiy xromosomalarni (autosomalarni) ushlabgina qolmay, undan morfologik jihatdan va o‘z xususiyati bilan farq etadigan kamida yana bitta xromosoma ushlaydi. Bunday xromosomalar quilimcha xromosoma yoki jinsiy xromosomalar deyiladi. Jinsiy xromosomalar tu­zilishi bo‘yicha 2 turli bo‘ladi. Erkaklar somatik hujayralarida X-va U xromosoma, ayol organizmida esa ikkita bir xil jinsiy xromosomalar uchraydi (XX). Spermatozoid va tuxum hujayra yadrolari birlashganda uruglangan tuxum hujayra bitta X-xromosomani spermatozoiddan, ikkinchi X-xromosomani esa tuxum hujayradan oladi. 1949 yilda Barr va Bertram urg‘ochi mushukning nerv hujayralari yadrosida erkak mushuk yadrosida uchramaydigan kichik xromatin tanachalar borligini ko‘rsatishdi. Keyinchalik bunday tanachalar ayol neytrofil hujayrasida «baraban tayoqcha» shaklida bo‘lishi aniqlandi. Hozirgi davrda jinsiy xromatin ayol (X- xromatin, Barr tanachasi) organizmining deyarli hamma hujayralarida topilgan. Ma’lum bo‘lishicha, ikki X-xromosoma ushlovchi ayol somatik hujayralarida ikki X-xromosomaning biri xro­matin tanachalar shaklida joylashar ekan (shuning uchun bir X-xromosoma tutuvchi erkak somatik hujayralarida bu tanacha topilmaydi). X-xromosomalar soni o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan genetik kasalliklarda bu tanachalar soni ortadi.

Xromatin. Hujayraning genetik apparati – xromosoma interfaza davrida bir-biriga chirmashgan, nozik ipchalar shaklida ya’ni xromatin tarzida ko‘rinadi. Xromatin tarkibidagi DNK nukleogistonlar bilan birgalikda hosil qilgan nukleoproteid kompleksi turlicha bo‘ladi va natijada (xar bir xromosomaga mos) getero va euxromatin hosil bo‘ladi. Geteroxromatin o‘ta spirallashib ketgan xromatin bo‘lib, elektron mikroskopda anchagina zich bo‘lib ko‘rinadi. Euxromatin esa elektron jihatdan och, mayda donador xromatin hisoblanadi. DNK va nukleogiston birgalikda DNK molekulasining spirallashishini va o‘ta buralib siqilishi –superspiralizatsiyasini ta’minlaydi. Superspiralizatsiya natijasida DNK dagi genetik informatsiya uchun faol bo‘lgan ochik yuza (sayt) «berk» bo‘ladi va irsiy ma’lumot shu qismdan berilmay qoladi. O‘z navbatida hujayraning funksio­nal holatiga karab xromosomada geteroxromatin va euxromatin egallagan joylar o‘zgarib turadi. Hujayra faoliyatining jadallashishi ayrim, yadroning ba’zi geteroxromatinlarining euxromatinga aylanishi bilan yuzaga keladi. Bunday xromatin fakultativ geteroxromatindir. Euxromatinlashmaydigan xromatin esa konstitutiv geteroxromatin bo‘ladi. Hujayralar faoliya­tining susayishi (inaktivatsiyasi) yadro xromatinining euxroma­tin egallagan joyini kamaytiradi, ya’ni euxromatin DNK si sperilizatsiyasiga uchrab, geteroxromatinga aylanib boradi (eritrotsit hosil qiluvchi hujayralar qatori yadrosi faoliyati­ning so‘nib borishida bu holat yaqqol ko‘rinadi).

Interfaza holatidagi genetik omil tuzilmalari bo‘linish boshlanishi bilan xromosomani shakllantiradi. Xromosoma, bo‘linishning metafazasida butunlay shakllanadi.