Mirzo Ulug’bek va uning astronomik maktabi tarixi Исполнитель

Mitrzo Ulug’bek va uning astronomik maktab tarixi.

Ulug’bek va uning astronomiya maktabi   

Ulug’bek 1394 yilning 22 martida Amir Temurning Eron va yaqin Osiyo mamlakatlariga qilgan buyuk «besh yillik» yurishi davrida Ozarbayjonning Sultoniya shahrida qoldirgan ug’rug’ida dunyoga keldi. Temur bu yurishda ko`pincha karvonni (ug’ruqni) xotinlari bilan (o`ziga yo`ldosh bo`ladiganlaridan tashqari) Sultoniyada qoldirardi. 1393/1394 yillardagi karvonning to`xtatishida, uning 17 yoshli o`g’li SHoxruhning xotini, chig’atoy zodagoni G’iyosiddin Tarxanning qizi Gavharshod unga o`g’il neiara haya qilayai. Ayni paytda Temurning askarlari Iroqda jang qilishardi. 17 aprelda esa Sultoniyadan yetib kelgan chopar, Temurni nabira bilan tabrikladi. Bu xushxabar sabab bo`lib, Temur Mardin shahri ahliga shafqat qildi va soliq to`lovidan ozod qildi.

Astronom G.Jalolov o`zining «SHarq adabiyotidan oy kalendari» maqolasida Ulug’bekning tug’ulishi tarixi bayon qilingan quyidagi ma’lumotlarini keltiradi. Tarixchi- SHarafiddin Ali YAzdiy o`zining «Zafarnoma» asarida Ulug’bekning tug’ulishi haqida shunday hikoya qiladi: «Tangri, jahon ellarining podshosi SHohruhga o`g’il hadya qiladi. YAngi chaqgshoq buyuk, hosildor va sersuv diyorida dunyoga keldi; yangi «mehmon« baxtli yulduz ostida tuhildi».

Keyinroq SHarafiddin Ali YAzdiy Ulukbekning tug’ulishiga bag’ishlab, maxsus bob yozdi, unda: "Ulug’bek yakshanba kuni, xijriy 796 yil, jumadul- avval oyining 19 kuni (kuyosh-xijriy taqvimi) ga ko`ra, it yilining farvardin oyida Sultoniya shahrida dunyoga keadi." SHundan so`ng quyidagi mazmundagi 8 misra she’r keltiripadi: "Jahon sultoni SHohruhga, xudo, oy- yo`zli shaxzodani sovg’a qildi, Oy kutarilib, o`zining eng baland nuqtasiga erishgach, borlikni Sharqda ufqdan ko`tarilayotgan Quyosh kabi nurafshon etdi. Bilimdon munajjimlar, tug’ulish vaqtini aniqlashga kirishdilar va bir vaqtning o`zida ekliptikada va gorizontda yotgan nuqganing o`zunlamasinn, boshqacha aytganda, tug’ulish momentida chiqayotgan birinchi uyning (gorizont ustidagi osmonning yarim sferasi 15 darajadam kilib 12 uyga bo`linadi) o`zunlamasini topdilar. Ular qolgan uylarning va sayyoralar o`rinlarIning o`zunlamalarini ham aniqladilar. Olingan ma-lumotlar asosida ajoyib bir qalam yordamida, oppoq qog’ozga (gug’ulish momentyda) chiqayotgan nuqtaga mos shohona goroskop (to`le) chizdilar".

YOshlik yillarida Ulug’bekning turli sohalar bo`yicha bilimlari, «saviyasi va dunyoqarashining shakllanishida, shubhasiz, uning ug’ruk bilan turli mamlakatlarga sayohati, o`sha davrning bilimdon va madaniyatli ayonlari bilan o`zluksiz muloqotda bo`lishi, bobosi ho`zurida turli diplomatik uchrashuvlarda ishtirok etishi katta rol o`ynagan.

Ulug’bek Aflotun, Aristotel, Gipparx, Ariabxata kabi YUnoniston. Misr va Hindiston allomalarining va sharq donishmandlaridan, al- Xorazmiy, al-Farg’oniy, al-Battoniy, Abo`l Vafo al-Bo`zjoniy, Abu Nasr ibn Iroq, al-Farobiy, al-Beruniy, Abu Ali ibp Sino, Umar Xayyom, Mahmud al-CHag’miniy hamda Nasridsin Tusiy kabi olimlarning ilmiy meroslaridan keng foydalangani uning so`nggi yillar ilmiy faoliyagidan yahshi ko`rinadi. Ulug’beknng turli fanlar bo`yicha bilimining shakllanishida Amir Temir davrida saroyga ishga taklif etilgan ko`pLab forsiy matematiklarning.ziyoli va olimlarining ta’siri kuchli bo`lganini tasdiklovchi anchagina dalillar mavjud.

Ulug’bekning magematika va astronomiya sohasidagi birinchi o`qituvchisi Salohiddin Muso ibn Mahmud Qozizoda Rumiy bo`lgani tarixiy manbalardan, jumladan, V.Bartoldning asarlaridan ma’lum.

Ulug’bekning tibbiyot fanlariga, ayniqsa, astronomiyaga qiziqishida, saroy munajjimlari Mavlono Ahmadning ham xizmati katta, deb taxmin qiladi G’.Jalolov.

Biroq shularga qaramay, olimlar Ulug’bekning ilmu iujum bilan bevosita mustaqil shug’ullaiishi, yukorida eslatganidek, unga amir SHohmalikning otakalik qilgan danrndan so`ng, ya’ni mamlakatni boshqarishga mustaqil kirishishganidan keyin boshlangan deb xulosa qiladilar.

Samarqand rasadxonasining bosh "yuleskopi"- sekstantning dovrug’i Temuriylar mamlakati xududidan chiqib dunyoga taraldi. Arxeolog V.L.Vyatkin tomonidan topilgan rasadxona qoldiklarini 1908 yilda o`rganish bir-biridan 51 sm o`zoqlikda joylashgan katta aylana yoyi rasadxonaning bosh instrumenti-sekstan g ekanligini ma’lum qildi. YOy bo`ylab joylashgai marmar plitalarga o`yib yozilgan sonlar esa, ko`zatilayotgan yoritkichlarning balandliklarini o`lchash imkonini beradigan darajalangan shkapa ekanligi aniqpandi. Keyingi tadqiqotlar ushbu meridian yoyining radiusi 40,2 m bo`lganligini tasdiqpadi. Sekstant yoyidagi ingichka o`yiq chiziqaar bilan be.sh ilangan shtrixlar orasi 70,2 sm dan bo`lib u 1 gradusga to`gri keladi. 1 minutga to`gri keladigan sekstant yoyi esa 11,7 mm ni tashkil qiladi. Bosh tsleskop yoyining o`zunligi salkam 50 m ga teng. Uning janubiy tomonida joylashgan dioptr (tuynuk) n^ng yor sirtidan ko`tarilgan uchi 28 m gacha boradi. VL.Vyagkin qazilmalari, bu ulkan asbobning qoldigi (Qoyaga o`yilgan chuqurlikdagi qismi) janubiy tomonda yor satqidan 11 m chuqurlikkacha borishi aniqladi. YOyning ostki chetidp 90 fadusli belgi bo`lib, unDan yor satxigacha 45 sm gradusli yoyni tashkil qiladi. yor sathidan biroz pastda yoy o`zilgan joyda 57 graduyoli yoy belgisi tushirilgan yoy belgisi topildi. Biroq shunisi qiziqki topilgan marmar plitalarda abjad xhisobida sy faduslarining belgilari 57 gradusdan 80 fadusga qadar sonlar harfiy belgilar aylanachalar ichida keltirilgan bo`lib, yoy minuti va sekundi belgilarini aks ettirgan mis halqani kiydirish uchun marmar chetida ariqcha ham mavjud bo`lgani holda 80 gradusdan 90 gradusgacha bo`lgan 10 darajapi yoyda minug va sekund yoylari aks ettirilgan mis plastinkalari uchun ariqchalar yo`q. mazkur asbobning yor sathidan ustki qismidagi yoy o`zunligi qanday o`zunlikda bo`lganligihamon muammo bo`lib, M.E.Massonning yozishicha yoyning bu qismiga tegishli 19 va 20 dan 21 gacha harfiy belgilar bitilgan plitalar topilgan. Hoshirga qadar 27 gradusdan 57 fadusgacha sonlar bitilgan plitalar topilganicha yo`q. 19 fadusdan so`ng 0 gradusgacha xususida shuni aytish mumkinki, asbob yoyining bu qismi aniq bo`lganligini tasdiqlovchi biror dalil topilganicha yo`q.